ภาพสะท้อนประเทศไทย ผ่านมุมมองตัวชี้วัดหลักนิติธรรม

บทความโดย ฮูกนักคิด

มีผู้รู้เปรียบหลักนิติธรรม (rule of law) เสมือนอากาศ ที่เราอาจไม่รู้สึกถึงว่ามีอยู่ แต่ชีวิตเราขาดมันไม่ได้เพราะหลักนิติธรรมถือเป็นรากฐานที่สำคัญในการสร้างสังคมแห่งสันติภาพ ความยุติธรรม การเคารพหลักสิทธิมนุษยชน ระบอบประชาธิปไตยที่มีประสิทธิภาพ และการพัฒนาที่ยั่งยืน

นับตั้งแต่ปี 2008 World Justice Project (WJP) ได้ทำการสำรวจสถานการณ์หลักนิติธรรมในประเทศต่าง ๆ ทั่วโลก 140 ประเทศ จากกลุ่มตัวอย่างกว่า 154,000 คน และผู้ปฏิบัติงานด้านกฎหมาย รวมทั้งผู้เชี่ยวชาญกว่า 3,600 คน เพื่อนำมาจัดทำเป็นตัวชี้วัดหลักนิติธรรมที่ได้รับความเชื่อถือ ซึ่งเมื่อวิเคราะห์ข้อมูลสถานการณ์หลักนิติธรรมที่ผ่านมาโดยรวมแล้วจะเห็นได้ว่า ตัวเลขหลักนิติธรรมของแต่ละประเทศส่งผลโดยตรงกับสภาพเศรษฐกิจของประเทศนั้น ๆ กล่าวคือ ประเทศที่มีคะแนนหลักนิติธรรมสูงมักเป็นประเทศที่ร่ำรวย ส่วนประเทศที่ได้คะแนนหลักนิติธรรมต่ำ เศรษฐกิจก็ย่ำแย่ตามไปด้วย เพราะหลักนิติธรรมที่เข้มแข็งจะช่วยลดการคอร์รัปชัน ขจัดความยากจนและโรคภัย ป้องกันความอยุติธรรมทั้งหลาย

ทั้งนี้ รายงานตัวชี้วัดหลักนิติธรรม ประจำปี ค.ศ. 2022 ซึ่งเป็นรายงานฉบับล่าสุดระบุว่า ประเทศที่ได้คะแนนหลักนิติธรรมสูงสุด 3 อันดับแรก คือ ประเทศเดนมาร์ก นอร์เวย์ และฟินแลนด์ ส่วนประเทศที่ได้คะแนนหลักนิติธรรมต่ำสุด 3 อันดับสุดท้ายคือ คือ ประเทศอัฟกานิสถาน กัมพูชา และเวเนซุเอลา ส่วนประเทศไทยนั้นอยู่ในอันดับที่ 80 จาก 140 ประเทศทั่วโลกและอันดับที่ 10 จาก 15 ประเทศในภูมิภาคเอเชียตะวันออกและแปซิฟิก โดยมีคะแนนหลักนิติธรรมอยู่ที่ 0.50 ในขณะที่ค่าเฉลี่ยของประเทศทั่วโลก คือ 0.55 อันอาจกล่าวได้ว่าหลักนิติธรรมในประเทศไทยยังต่ำกว่ามาตรฐาน ซึ่งกระบวนการยุติธรรมทางอาญา (Criminal Justice) ก็เป็นปัจจัยหนึ่งที่นำมาใช้เป็นเกณฑ์ในการจัดทำตัวชี้วัดหลักนิติธรรม โดยประเทศไทยได้คะแนนปัจจัยด้านกระบวนการยุติธรรมทางอาญา 0.42 ในขณะที่ค่าเฉลี่ยของประเทศทั่วโลก คือ 0.47 และค่าเฉลี่ยของประเทศในภูมิภาคเอเชียตะวันออกและแปซิฟิก คือ 0.53 ซึ่งประเทศไทยมีคะแนนต่ำกว่าประเทศมาเลเซียและเวียดนามที่อยู่ในภูมิภาคเดียวกัน และเมื่อพิจารณาถึงปัจจัยย่อยในประเด็นของกระบวนการยุติธรรมทางอาญาก็พบว่า คะแนนที่ประเทศไทยได้น้อยที่สุด คือ ปัจจัยย่อยด้านความมีประสิทธิภาพของระบบการสืบสวนสอบสวนคดีอาญา (Criminal Investigation System is Effective – 0.38 คะแนน) ด้านกระบวนการยุติธรรมทางอาญาที่เป็นกลาง (Criminal System is Impartial – 0.32 คะแนน) และด้านความมีประสิทธิภาพของระบบราชทัณฑ์ในการลดการกระทำความผิดซ้ำ (Correctional System is Effective in Reducing Criminal Behavior – 0.27 คะแนน)

ดัชนีตัวชี้วัดดังกล่าวสะท้อนถึงปัญหาของกระบวนการยุติธรรมไทย ตั้งแต่ต้นธารในระบบการสอบสวนที่ไม่มีประสิทธิภาพ จนถึงปลายธารในระบบการลงโทษผู้กระทำผิดที่ไม่สามารถป้องกันการกระทำผิดซ้ำได้ ซึ่งปัญหาเหล่านี้มิใช่เรื่องใหม่ แต่เป็นปัญหาเดิม ๆ ที่เราประสบมาตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน และเรายังไม่ยอมให้ใช้วิธีการแบบใหม่มาแก้ปัญหาในเชิงระบบ ไม่ว่าจะเป็นเรื่องของบทบาทในการค้นหาความจริงร่วมกันของพนักงานสอบสวนและพนักงานอัยการที่ไม่ใช่เรื่องตรวจสอบถ่วงดุลและไม่ใช่การที่ต่างฝ่ายต่างแยกกันทำงาน การปฏิบัติต่อบุคคลที่มีความหลากหลายอย่างเหมาะสมเพื่อให้เข้าถึงกระบวนการยุติธรรมได้อย่างเท่าเทียม หรือเรื่องการเบี่ยงเบนคดีอาญาในชั้นก่อนฟ้องเพื่อให้กระบวนการยุติธรรมมีศักยภาพทั้งในการลงโทษและบำบัดฟื้นฟูผู้กระทำผิดอย่างมีประสิทธิภาพ ถึงเวลาแล้วที่จะต้องเปลี่ยนแปลงกระบวนการยุติธรรมให้ตอบโจทย์ปัญหาต่าง ๆ ข้างต้น เพราะหากเราใช้วิธีการแบบเดิม ๆ จะเป็นไปได้อย่างไรว่าผลลัพธ์จะต่างไปจากเดิม ดังที่เคยได้ยินผู้กล่าวว่า

มีแต่คนบ้าเท่านั้นที่ทำสิ่งเดิมซ้ำ ๆ
แต่กลับหวังผลลัพธ์ที่แตกต่าง

ที่มา: WJP Rule of Law Index 2022