ห้องสมุดกฎหมายโบราณ พิพิธภัณฑ์ และจดหมายเหตุอัยการไทย
แหล่งเรียนรู้ตลอดชีพทางกฎหมาย

สถาบันอัยการในประเทศไทยมีประวัติความเป็นมาที่ยาวนานนับศตวรรษ โดยปรากฏหลักฐานในกฎหมายมณเฑียรบาล ซึ่งตราขึ้นในรัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ แห่งกรุงศรีอยุธยา ให้มีการแต่งตั้งพนักงานในตำแหน่ง เจ้าพนักงานรักษาพระอัยการ มีหน้าที่ดูแลรับผิดชอบต่อข้อราชการทางด้านกฎหมายของบ้านเมืองทั้งในด้านคดีความและการถวายความเห็นทางกฎหมายต่อพระมหากษัตริย์ ส่วนในบรรดาหัวเมืองนั้น ได้แต่งตั้งให้มีเจ้าพนักงานในตำแหน่ง ยกกระบัตร ทำหน้าที่ตรวจราชการต่างพระเนตรพระกรรณ สืบเนื่องมาจนถึงสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น

เมื่อกาลเวลาผ่านไป ประชากรเพิ่มมากขึ้น ความจำเป็นของการใช้กฎหมายของฝ่ายบริหารก็มีมากขึ้น แต่กฎหมายและกระบวนการพิจารณาความยังมีความล้าสมัย ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงได้มีการปรับปรุงกฎหมายให้ทัดเทียมกับนานาอารยประเทศและทรงสถาปนา กรมอัยการ ขึ้นเมื่อวันที่ ๑ เมษายน ๒๔๓๖ สังกัดกระทรวงยุติธรรม ต่อมาอีก ๒๙ ปี กรมอัยการได้แยกออกจากกระทรวงมหาดไทย เป็นหน่วยงานอิสระที่อยู่ในกำกับดูแลของนายกรัฐมนตรีและเปลี่ยนชื่อเป็น “สำนักงานอัยการสูงสุด“ มีอัยการสูงสุดเป็นหัวหน้าส่วนราชการ

สถาบันอัยการแนวใหม่ได้เริ่มต้นเมื่อ พ.ศ.๒๔๓๖ รวมระยะเวลากว่า ๑๐๐ ปี ด้วยระยะเวลาที่ยาวนานจึงส่งผลให้วัสดุ ครุภัณฑ์ต่างๆ ตลอดจนเอกสารสำคัญของสำนักงานอัยการทั่วประเทศเสื่อมสูญไปตามกาลเวลา และเนื่องในโอกาสเฉลิมฉลองวาระ ๑๐๐ ปี สถาบันอัยการไทย จึงมีโครงการจัดทำพิพิธภัณฑ์อัยการไทยและห้องสมุดกฎหมายโบราณขึ้น โดยได้แนวคิดมาจากศาสตราจารย์ ดร.โกเมน ภัทรภิรมย์ ท่านอัยการสูงสุดคนแรก ได้ดำริที่จะจัดทำห้องสมุดกฎหมายโบราณขึ้น

เนื่องจากมีการค้นพบหนังสือกฎหมายเก่าเป็นจำนวนมากที่จังหวัดเลย โดยนางสาวเอมอร ตันเถียร ซึ่งเป็นบรรณารักษ์ และท่านได้เล็งเห็นความสำคัญของทรัพย์สมบัติของกรมอัยการตั้งแต่ครั้งบรรพชน จึงมอบหมายให้ นายสุชาติ ไตรประสิทธิ ประธานคณะกรรมการจัดงาน ๑๐๐ ปี สถาบันอัยการไทย ดำเนินการจัดสร้างพิพิธภัณฑ์ เพื่อเป็นสถานที่จัดเก็บรวบรวมทรัพยากรที่ทรงคุณค่าต่างๆ ซึ่งจำเป็นต้องใช้เงินทุนในการดำเนินการจำนวน ๒๐ ล้านบาท แต่ขณะนั้นรัฐบาลไม่อาจจัดสรรเงินงบประมาณให้ได้ หากด้วยพระเมตตาแห่งสมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราชสกลมหาสังฆปริณายกที่ประทานพระอนุญาตให้สำนักงานอัยการสูงสุด สร้างพระไพรีพินาศ จำนวน ๒,๕๓๖ องค์ เพื่อให้ประชาชนเช่าสักการะและนำเงินสมทบทุนการสร้างพิพิธภัณฑ์อัยการไทย ทั้งความร่วมมือร่วมใจของบุคลากรของสำนักงานอัยการสูงสุด จึงได้เงินจำนวนมากพอที่จะดำเนินการ โดยมี นายโกสินทร์ ชิตามร เป็นมัณฑนากรผู้ออกแบบพิพิธภัณฑ์ เพื่อให้พิพิธภัณฑ์อัยการเป็นสถานที่รวบรวมสิ่งที่ทรงคุณค่าของอัยการตั้งแต่โบราณ มีความสมบูรณ์อย่างสูงสุด เมื่อวันที่ ๓ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๓๕ ศาสตราจารย์ ดร.โกเมน ภัทรภิรมย์ จึงได้มีคำสั่งตั้งคณะสำรวจทรัพยากรอัยการ โดยมอบหมายให้นายอรรถพล ใหญ่สว่าง ข้าราชการอัยการเป็นหัวหน้าคณะ พร้อมด้วยบรรณารักษ์ คือ นางสาวเอมอร ตันเถียร และนางสาวอาริยา ตันเถียร เป็นผู้เดินทางเก็บรวบรวมหนังสือ เอกสาร วัสดุ ครุภัณฑ์ที่อยู่ประจำสำนักงานอัยการทั่วประเทศ จำนวน ๑๗๗ แห่ง จาก ๗๓ จังหวัด ทำให้ได้มาซึ่งครุภัณฑ์จำนวน ๙๓๐ ชิ้น และหนังสือจำนวน ๒๕,๐๐๐ เล่ม มาดำเนินการจัดหมวดหมู่ ซึ่งการดำเนินการก่อตั้งพิพิธภัณฑ์อัยการไทยสำเร็จลุล่วงได้ด้วยความร่วมมือทุ่มเทแรงกายแรงใจของบุคลากรห้องสมุด จำนวน ๗ คน โดยใช้เวลาในการดำเนินการเพียง ๔ เดือน แล้วเสร็จทันวันจัดงาน ๑๐๐ ปี สถาบันอัยการไทย เมื่อ ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๕๓๖